فیبرومیالژیا یک اختلال مزمن است که با درد گسترده در عضلات و اسکلت بدن، خستگی شدید، اختلال در خواب، مشکلات حافظه و تغییرات خلقی همراه است. هرچند علت دقیق این بیماری مشخص نیست، اما پژوهش‌ها نشان می‌دهند که در افراد مبتلا، سیستم عصبی مرکزی (مغز و نخاع) به شکلی غیرعادی پیام‌های درد و حتی پیام‌های غیر دردناک را پردازش می‌کند که نتیجه آن افزایش حساسیت بدن به درد است.
فیرومیالژیا چیست؟
فیبرومیالژیا یک سندرم پیچیده است که با درد مزمن و گسترده در بدن تعریف می‌شود؛ این درد باید دست‌کم سه ماه ادامه داشته باشد و با بیماری‌های دیگر قابل توضیح نباشد. علت اصلی این بیماری هنوز به‌طور کامل شناخته نشده، اما تصور می‌شود که اشکال در تنظیم و پردازش پیام‌های درد در مغز و نخاع نقشی کلیدی در آن داشته باشد.
شیوع فیبرومیالژیا و عوامل ایجاد کننده ی آن
حدود ۲ تا ۸ درصد مردم به فیبرومیالژیا مبتلا هستند و این بیماری در زنان بسیار شایع‌تر از مردان است. علائم اغلب پس از یک رویداد تحریک‌کننده مانند جراحت، عفونت، عمل جراحی یا استرس روانی آغاز می‌شوند، هرچند گاهی بیماری به‌تدریج و بدون علت مشخص بروز می‌کند.
علائم و نشانه های بیماری فیبرومیالژیا
مهم‌ترین نشانه‌های فیبرومیالژیا عبارت‌اند از:
- درد گسترده عضلانی–اسکلتی: دردی مزمن، دوطرفه، که هم در بالا و هم در پایین تنه احساس می‌شود.
- خستگی مزمن: فرد با وجود خواب طولانی، با احساس خستگی از خواب بیدار می‌شود. اختلالات خواب مانند سندرم پای بی‌قرار یا وقفه تنفسی در خواب نیز شایع هستند.
- مشکلات شناختی (مه مغزی): شامل کاهش تمرکز، فراموشی و کندی ذهن.
- بیماری‌های همراه: سندرم روده تحریک‌پذیر، میگرن، سندرم خستگی مزمن، درد مفصل فک (TMJ)، سیستیت بینابینی (مثانه دردناک)، اضطراب، افسردگی و در مواردی سندرم پساکووید.
تشخیص فیبرومیالژیا
تشخیص این بیماری بر اساس شرح حال، معاینه بالینی و رد سایر بیماری‌ها انجام می‌شود. برای تشخیص، باید درد در حداقل چهار ناحیه از پنج ناحیه بدن (شامل بالا و پایین سمت چپ و راست بدن و ناحیه مرکزی شامل گردن، قفسه سینه، کمر یا شکم) وجود داشته باشد. گاهی آزمایش خون یا تصویربرداری برای رد بیماری‌هایی مانند آرتریت روماتوئید یا لوپوس انجام می‌شود.
درمان درد ناشی از فیبرومیالژیا
درمان قطعی برای فیبرومیالژیا وجود ندارد، اما با رویکرد چندجانبه می‌توان علائم را کنترل کرد و کیفیت زندگی را بهبود بخشید.
دارودرمانی شامل:
مسکن‌ها: استامینوفن، ایبوپروفن یا ناپروکسن برای کاهش موقت درد؛ اما مصرف مواد مخدر (اپیوئیدها) توصیه نمی‌شود.
داروهای ضدافسردگی: مانند دولوکستین یا میلناسیپران برای کاهش درد و خستگی.
داروهای ضدصرع: مانند پره‌گابالین یا گاباپنتین که روی کاهش درد عصبی مؤثر هستند.
درمان‌های غیردارویی شامل:
فیزیوتراپی: تمرینات کششی و تقویتی، به‌ویژه تمرینات در آب.
کاردرمانی: برای اصلاح نحوه انجام فعالیت‌های روزمره یا شرایط محیط کار.
مشاوره روانشناختی: به‌ویژه رفتاردرمانی شناختی برای تقویت مهارت‌های مقابله‌ای و کاهش استرس.
نقش متخصص درد در درمان فیبرومیالژیا
درمان فیبرومیالژیا ممکن است نیاز به همکاری چند متخصص داشته باشد:
پزشک عمومی یا داخلی: در صورتی که آشنایی کافی با این بیماری داشته باشد.
روماتولوژیست: متخصص بیماری‌های عضلانی و خودایمنی، اغلب در تشخیص و هماهنگی درمان نقش محوری دارد.
متخصص درد: معمولاً با تیمی متشکل از فیزیوتراپیست، پرستار و کاردرمانگر کار می‌کنند.
بیماران باید پزشکی را انتخاب کنند که به علائم آن‌ها توجه کند، وجود بیماری را باور داشته باشد، برنامه درمانی شخصی‌سازی‌شده ارائه دهد و در صورت نیاز از درمان‌های مکمل نیز بهره ببرد.
مدیریت درد و روان‌درمانی رفتاری در فیبرومیالژیا
اگر فیبرومیالژیا به‌طور جدی بر کیفیت زندگی و فعالیت‌های روزانه شما تأثیر گذاشته و درمان‌های دیگر کافی نبوده‌اند، مدیریت درد چندوجهی (Multimodal Pain Management) می‌تواند گزینه مناسبی باشد. در این رویکرد، روان‌درمانی شناختی–رفتاری (CBT) به شما کمک می‌کند افکار و رفتارهایی را که درد را تشدید می‌کنند، شناسایی کرده و در جهت اصلاح آن‌ها گام بردارید.
تأثیر درد مزمن بر زندگی روزمره
درد مزمن می‌تواند مشکلات متعددی ایجاد کند؛ از جمله اختلالات خواب، احساس خستگی مفرط، کاهش آمادگی جسمانی و تأثیر منفی بر تمام جنبه‌های زندگی، مانند روابط اجتماعی، زندگی خانوادگی، شغل، کارهای منزل، تفریحات و فعالیت‌های فراغتی.
این درد غالباً بر خلق‌وخو نیز اثر می‌گذارد. بسیاری از افراد دچار اضطراب می‌شوند، مثلاً از حرکت زیاد می‌ترسند یا نگران‌اند که علائم بیماری به‌تدریج بدتر شده و تمام زندگی‌شان را تحت سلطه قرار دهد. در نتیجه، ممکن است منزوی شوند و امید به بهبودی را از دست بدهند.
این ترس‌ها گاهی به چرخه معیوبی منجر می‌شود: ترس، افسردگی، درد، اختلال خواب، خستگی و تشدید علائم. به همین دلیل، در بسیاری موارد، ترکیب چند روش درمانی مؤثرتر از استفاده‌ی تک‌بعدی از یک درمان است.
مدیریت درد چندوجهی چیست؟
در رویکرد مدیریت درد چندوجهی، گروهی از پزشکان و درمانگران با تخصص‌های مختلف مانند پزشکی درد، فیزیوتراپی، کاردرمانی و روان‌درمانی با هم همکاری می‌کنند. درمان شامل مجموعه‌ای از فعالیت‌ها مانند ورزش، آموزش به بیمار، تکنیک‌های آرام‌سازی و مصرف دارو است. روان‌درمانگر نیز راهکارهای ذهنی برای کنار آمدن با درد و استرس‌های شغلی یا خانوادگی را به بیمار آموزش می‌دهد. این جلسات به‌صورت گروهی یا انفرادی برگزار می‌شود.
این برنامه‌ها معمولاً در مراکز درد، بخش‌های روان‌تنی بیمارستان‌ها یا مراکز توانبخشی با تمرکز بر روماتولوژی، ارتوپدی یا روان‌تنی ارائه می‌شوند. گاهی بیمار به‌طور کامل در مرکز بستری می‌شود و گاهی بخشی از درمان را به‌صورت سرپایی دریافت می‌کند. طول مدت برنامه‌ها حداقل هفت روز و معمولاً بین دو تا چهار هفته است.
هدف اصلی این درمان آن است که بیمار «یاد بگیرد چگونه به خود کمک کند»؛ یعنی با تکنیک‌ها و تمرین‌هایی آشنا شود که پس از بازگشت به خانه بتواند آن‌ها را به‌تنهایی انجام دهد. این شیوه به‌ویژه زمانی مؤثر است که سایر درمان‌ها پاسخ کافی نداده‌اند یا علائم بیماری تأثیر شدیدی بر کیفیت زندگی و توانایی عملکرد فرد در زندگی روزمره گذاشته‌اند. این نوع درمان را می‌توان با متخصص درد آغاز کرد.
روان‌درمانی شناختی–رفتاری چیست و چه زمانی به کار می‌رود؟
بسیاری از افراد مبتلا به فیبرومیالژیا در ابتدا نمی‌دانند روان‌درمانی چگونه می‌تواند به آن‌ها کمک کند، چرا که تصور می‌کنند این روش فقط برای درمان بیماری‌های روانی به کار می‌رود. در حالی که این‌گونه نیست. برای مثال، نوعی از روان‌درمانی به نام درمان شناختی–رفتاری (CBT) برای درمان مشکلاتی مانند وزوز گوش، اختلالات خواب و بسیاری از سندرم‌های درد مزمن مؤثر است.
افکار، احساسات و رفتارهای شما تأثیر زیادی بر درک شما از درد یا سایر علائم دارند. برای مثال، ممکن است درد شما در یک روز پراسترس کاری بدتر از آخر هفته‌ای باشد که با دوستان صمیمی سپری می‌کنید.
هدف CBT این است که الگوهای فکری و رفتاری منفی که باعث تشدید درد می‌شوند شناسایی و اصلاح شوند. مثلاً، می‌آموزید افکار خودکار و فرضیات نادرستی را که باعث اضطراب و بدبینی شده‌اند، زیر سؤال ببرید و با آن‌ها مقابله کنید.
در برنامه‌های مدیریت درد چندوجهی، تکنیک‌هایی مانند آرام‌سازی، مدیریت استرس، تمرین ذهن‌آگاهی (mindfulness) و تجسم هدایت‌شده (guided imagery) نیز آموزش داده می‌شود.
درمان شناختی–رفتاری به‌ویژه برای افرادی مناسب است که دائماً از درد می‌ترسند، چون این ترس خود به تشدید درد منجر می‌شود. همچنین برای مبتلایان به فیبرومیالژیا که همزمان دچار اضطراب یا افسردگی هستند، مفید و مؤثر است.
و در نهایت:
فیبرومیالژیا بیماری‌ای پیچیده و چندوجهی است که با علائم گوناگون و مشابه با سایر بیماری‌ها، تشخیص و درمان آن دشوار است. بهترین نتایج زمانی حاصل می‌شود که درمان به‌صورت فردمحور، جامع و با همکاری چند تخصص مختلف انجام گیرد. آموزش بیمار و حمایت اجتماعی نیز از ارکان مهم موفقیت درمان هستند
